به راستی شعر را می‌توان به عنوان یکی از زیباترین قالب‌های ادبی شناخت که سرودن و خوانده شدن آن می‌تواند با موجی از عواطف؛ خاطرات و حس‌های مختلفِ مخاطب را درگیر یک چهارچوب معنایی کند...
در ادمه می‌خواهیم مفصلاً شعر را بررسی کنیم و با دیدی که نسبت به آن پیدا کردیم، اصول مهمی از آموزه‌های اصلیِ به آن را نیز قدم به قدم مورد تدریس قرار دهیم.
ابزار اصلی آموزش ما برنامه قافیه یاب «اندرویدی» زیر است که کاربرد بالایی در این حوزه دارد:
«برنامه برای سال 2022 آپدیت شد، با پشتیبانی اندروید 12»
شعر چیست؟
به مجموعه‌ای از واژه‌ها، وزن، مصرع، قافیه، بیت و بارِ معنایی، شعر می‌گوییم. شعر به 2 دسته؛ کلاسیک و مدرن تقسیم می‌شود که هر دسته زیر مجموعه‌های مختص به خود را دارد.
اجازه دهید ابتدا شعر را کالبد‌شکافی کنیم تا با اجزای آن آشنا شویم. به تصویر زیر دقت نمایید؛
در قطعه بالا هر بخش با رنگ خاصی مشخص شده است که در ادامه راجع به آن توضیحاتی می‌بینیم.
سبز؛ به نشانه کل شعر است که می‌تواند قطعه، رباعی، قصیده، دوبیتی و... باشد، این شعر مثنوی است.
آبی؛ این رنگ یک مصرع را مشخص می‌کند، کلمات پایانی هر مصرع معمولاً قافیه شناخته می‌شوند.
قرمز؛ همان‌طور که می‌بینیم، از نظر حروف و نطق تقریباً با هم برابرند، به این کلمات که آخر هر مصرع می‌آیند و هنگام خواندن شعر زیبایی خاصی می‌آفرینند قافیه می‌گوییم.
اگر بخواهیم درمورد وزن صحبت کنیم، در ساده‌ترین شکل ممکن به هم‌ترازی و هم‌آهنگی از نظر طول، آهنگ و تن در یک بیت را وزن می‌گوییم.
گونه‌های شعر
طبق آن‌چیزی که قبلاً خواندیم، شعر به دو دسته تقسیم می‌شود.
زیر مجموعه و قالب‌های شعر‌های کلاسیک شامل؛ غزل، قصیده، رباعی، مثنوی، قطعه، مسمّط، ترکیببند، ترجیعبند، مستزاد، تشبیت و فرد می‌شوند. در ادامه توضیحاتی در رابطه با هرکدام از آن‌ها خواهیم خواند.
غزل
به ابیاتی بین 4 تا 15 عدد که از نظر وزن «هم‌وزن» و قافیه «هم‌قافیه» با هم برابر باشند غزل می‌گوییم.
بیت اول غزل را «مطلع» و بیت آخر آن را «مقطع غزل» می‌نامیم.
معمولا شاعران موضوعات عارفانه و عاشقانه را در قالب غزل بیان کرده و در بیت آخر خلاصه یا نتیجه‌گیری خود را می‌کنند مثل غزلیات؛ حافظ، مولانا و سعدی.
آرایش شعر:
---------* -----------*
--------- -----------*
قصیده
به شعرهایی که بیش از 15 عدد بیت دارند و از نظر موضوعی؛ پند و حکایت، نصیحت، روایت و وصف را در بر می‌گیرند قصیده می‌گوییم.
الزاماً در این نوع شعر دو مصرع اول با هم هم‌قافیه هستند.
آرایش شعر:
---------* -----------*
--------- -----------*
رباعی
به شعری که شامل دو بیت بوده و همه مصرع‌ها به جز مصرع سوم هم‌قافیه باشند رباعی می‌گوییم.
در مجموعه‌ای از رباعی‌ها هر رباعی یک موضوع را در بر می‌گیرد و رباعی بعدی در مورد یک موضوع دیگر صحبت می‌کند.
آرایش شعر:
وقت است که در بر آشنایی بزنیم / تا بر گل و سبزه تکیه جایی بزنیم
زان پیش که دست و پا فروبندد مرگ / آخر کم از آن که دست و پایی بزنیم
مثنوی
به مجموعه ابیاتی که هم‌وزن و هم‌قافیه بوده و یک داستان خاصی را روایت می‌کنند مثنوی می‌گوییم، مثل؛ شاهنامه فردوسی.
آرایش شعر:
---------* -----------*
قطعه
به شعری که حداقل دو بیت داشته باشد و آخر مصرع‌های دوم فقط قافیه داشته باشند. زیاد شنیده‌اید که می‌گویند یک قطعه از فلانی.
آرایش شعر:
--------- -----------*
--------- -----------*
مسلماً گونه‌های دیگری از شعر کلاسیک داریم، اما قالب اصلی آن‌ها همین موارد بالا بوده و گونه‌های دیگر اغلب منسوخ شده‌اند.
شعر مدرن
به مجموعه سبک‌های جدید و دارای ریتم خاص؛ شعر مدرن می‌گوییم. مثل: شعرنو، ترانه، رپ و...
شعرنو
این نوع شعر بیشتر حالت نثرِ متوازن دارد تا شعر، اگر به اشعار سهراب سپهری و نیما یوشیج نگاهی بیاندازید متوجه این مساله خواهید شد:
من از نهایت شب حرف می زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب حرف می زنم
همان‌طور که می‌بینید، قافیه و وزن در این ابیات از قاعده خاصی پیروی نمی‌کنند و بیشتر تمرکز شاعر روی حس‌آمیزی و انتقال محتوا می‌باشد.
ترانه
خیلی‌ها این دسته را از شعر مجزا می‌دانند اما حقیقتاً تمامی سبک‌های شعر مدرن از شعر کلاسیک قالب می‌گیرند و فقط نوع بیان‌شان تغییر یافته همین. برای مثال؛ رباعیِ ترانه داریم که ساختار آن مشابه رباعی است. حتی رباعی رپ نیز داریم.
کسی که ترانه می‌گوید ترانه سرا نام دارد. ترانه بیشتر حول محور عشق می‌چرخد و زیاد از این قاعده خارج نمی‌شود. ترانه نیز به سبک‌های مختلف مثل: پاپ، کلاسیک «ایران قدیم»، راک و... تقسیم می‌شود که هرکدام می‌توانند نوع بیان، محتوا، ریتم و قالب خود را داشته باشند. برای مثال؛ در راک، سبک ترانه حال با هر قالبی از جمله رباعی، مثنوی و... باشد، بیشتر حول محور خشم و فریاد می‌چرخد و اجرای آن نیز سنگین است.
همچنین بخوانید: ایده برای ترانه سرایی
رپ
رپ نوع ساده و در عین‌حال فوق‌العاده زیبای شعر است. همانند ترانه در سبک‌های مختلف مثل: گنگ، اجتماعی، عشق و... خوانده می‌شود و نسبت به سبک خود محتوای آن تغییر می‌کند. رپر شخصی است که خودش می‌نویسد و خودش می‌خواند. حال می‌تواند برای نوشتن انوع قالب شعر کلاسیک را نیز انتخاب کند، آن‌ها به شعر رپ «تکست | Text» می‌گویند که تکست نیز باز ساختار مختص به خود را دارد مثل: تعداد ورس و تعداد کورس و...
همچنین بخوانید: ایده برای نوشتن تکست رپ
چگونه شعر بگوییم؟
قبل از هرچیزی اجازه دهید از صحبت‌های بالا یک نتیجه بگیریم.
ما متوجه شدیم: شعر کلاسیک و قالب‌هایش مثل: رباعی و... نوع قدیمی شعر است و شعر مدرن با تغییر محتوا، ساختار و سبک از آن اقتباس شده است.
قدم اول: قالب
در ابتدا بهتر است زمینه خود را انتخاب کنید، در کدام مبحث می‌خواهید بنویسید؟ کلاسیک یا مدرن؟ رپ یا ترانه؟ رباعی یا قصیده؟
اگر زمینه را انتخاب کردید، بهتر است قالب آن را در نظر بگیرید تا فراموش نکنید چگونه قافیه‌ها را آرایش کنید.
در صورتی که در مورد انتخاب نوع و قالب نیاز به کمک دارید، بهترین پیشنهاد ما انتخاب ترانه و قالب رباعی است، ترانه را می‌توان تقریباً در سبک‌های مختلف آن مثل؛ پاپ، راک و... خواند و این مزیت خوبی‌ست برای شما.
قدم دوم: موضوع
منظور از موضوع، آن عنوانی است که می‌خواهید راجع به آن بنویسید. برای مثال؛ شکست عشقی، عاشق شدن، تنهایی و...
موضوعِ شعر یک چیز کاملاً شخصی است، برای همین شما می‌توانید حتی یک موضوع خاص انتخاب کنید که دارای زیرمجموعه‌های فراوان است و سپس چندین ترانه یا شعر مختلف در آن مورد بنویسید. اگر بخواهیم مثالی هم بزنیم می‌توان موضوع «یار و همسر» را انتخاب کرد. یک ترانه برای عاشقی، یک ترانه برای زندگی حال، یک ترانه برای وصف او و... اما اگر به دنبال روش‌های قاعده‌مند هستید، می‌توانید از مطالبی که در بالا معرفی کردیم دیدن کرده و به‌علاوه‌ی بدست آوردن ایده، دوره‌ی آموزش ایده‌پردازی هنری را نیز بررسی نمایید.
قدم سوم: پی‌رنگ
در همه زمینه‌ها ما پی‌رنگ داریم، از معماری گرفته تا حتی برنامه‌های تروریستی!
وای، شاید کمی این موضع عجیب باشد پس بگذارید ابتدا فلسفه پی‌رنگ را بشکافیم:
در زمان قدیم و حتی حال، نقاشان ابتدا یک چهارچوب کلی از طرح خود رسم می‌کردند و سپس از روی آن نقش مورد نظر خود را می‌کشیدند، درست مثل اسکیس زدن در طراحی. به آن طرح کلی پی‌رنگ می‌گفتند و دلیل‌شان از کشیدن آن را در راحتی و سرعت بهتر در اجرا می‌دیدند.
در معماری هم همین موضوع برقرار است، آن‌ها ابتدا نقشه‌کشی می‌کنند و بعد خانه را می‌سازند، در بین تروریست‌ها هم همین منوال برقرار است و اول نقشه می‌کشند.
تجربیات و تحقیقات نشان داده است که پی‌رنگ و نقشه می‌تواند؛ سرعت، دقت، راحتی و خلاقیت را در اجرای چیزی بیشتر کند. حال با این تفاصیل چرا ما از پی‌رنگ استفاده نکنیم؟ بهتر نیست آن را اجرا کنیم؟ ولی چگونه؟
اجزای پی‌رنگ در شعر به اجزای شعر خلاصه می‌شود. برای درک بهتر به جدول زیر نگاهی بیاندازید:
| قالب |
رباعی، غزل، قصیده؟ |
| موضوع |
عاشقانه، اجتماعی؟ |
| قاعده ورس Verse و کورس Chorus |
«در ادامه خواهیم گفت» |
| شروع |
در ابتدا از چه چیزی گفته شود؟ چه محتوایی در ابتدا باشد؟ |
| اوج |
در اوج چه چیزهایی گفته شود؟ |
| پایان |
نتیجه ترانه یا شعر ما چه باشد؟ |
پی‌رنگ بالا بیانگر اسکلت شعر است، قالب آن را در قدم اول انتخاب کردیم و موضوعش را نیز در قدم دوم اما دقیقاً معنی اجزای دیگرش چیست؟
ورس «Verse»
اگر به یک موسیقی گوش کنید، متوجه می‌شود اشعاری هستند که فقط یکبار خوانده می‌شوند و تداعی‌کننده یک داستان و محتوای خاصی هستند، به این اشعار ورس می‌گوییم که معمولاً هم ابتدای داستان می‌آیند.
کورس «Chorus»
در موسیقی اشعاری هستند که بیش از 1 بار خوانده می‌شوند یا به بیانی تکرار می‌شوند، به این اشعار کورس می‌گوییم که در واقع محتوای کلی شعر را به مخاطب می‌رسانند و پیام شعر را می‌گویند.
شروع، اوج و پایان؟
یک اثر خوب شامل شروعی آرام، اوج احساسی و نتیجه کلی است.
مخاطب از اینکه با اول شعر گرم شود، در اوج یک‌سری از احساساتش شکوفا شوند و با پایان نتیجه‌اش را بگیرد، عاشق آن قطعه می‌شود. بنابراین سعی کنید مثلا اگر از قصه عاشقی‌تان می‌نویسید، در ابتدا شرح تنهایی‌تان را بنویسید، در اوج از نحوه عاشق شدن‌تان آن هم با احساسات و در نتیجه از باهم بودن‌تان یا ترس از تنهایی. این خیلی زیباست.
قاعده کلی چیست؟
راستی یادمان رفت درباره استفاده از کورس و ورس توضیحاتی بدهیم. اگر ورس را A بنامیم و کورس را B می‌توانیم قاعده کلیِ بیشتر شعر‌ها را این‌گونه نشان دهیم: ABAB یعنی ورس اول و کورس و ورس دوم و کورس. اما باز هم این قاعده از دسته‌بندی خاصی پیروی نمی‌کند و شما می‌توانید از خلاقیت خود در این مورد استفاده کنید.
قدم چهارم: شروع
در قدم سوم شاید توضیحات زیادی دادیم ولی همه‌ی این توضیحات به نفع خود شماست، سعی کنید دقت بیشتری روی‌شان بگذارید تا پیشرفت بیشتری نیز داشته باشید. هرچه کیفیت کاری شاعران و ترانه‌سرایان فارسی زبان بیشتر شود، ما بیشتر به خود می‌بالیم که در هنر و ادبیات جهان، شاعران فارسی حرف اول را بزنند.
بسیار خوب بیایید شروع کنیم. در این قدم ما یک پی‌رنگ داریم که نقشه را به ما می‌دهد، فقط کافی‌ست قسمت اول آن را عملی کنیم و سپس به قسمت‌های دیگر برویم. اگر برای‌تان سوال شده که چند بیت برای هر قسمت کافی‌ست؟ می‌بایست این را بگوییم که حداقل «8» و حداکثر «14» بیت برای هر بخش کافی‌ست و پس از آن سعی کنید کورس را بیاورید تا ذهن مخاطب استراحت کند.
از کجا شروع کنم؟
همیشه مصرع اول دغدغه ذهنی ما می‌شود که واقعاً از کجا شروع کنیم؟ راستش حق هم داریم چون مصرع اول استارت اول است...
برای شروع می‌توانید از کلمات؛ وقتی، من، تو، چه، کجا، خبر و... استفاده کنید. این کلمات برای شروع محبوبت بالایی دارند.
وزن
هر موقع که با چند شاعر تازه‌کار مصاحبه می‌کنیم و از آن‌ها می‌پرسیم نظرت راجع به اعمال وزن در شعر چیست؟ بیشترشان یا می‌گویند: اوه، خدای من. یا: یه مساله سختیه.
وزن در حقیقت یک اصلِ وابسته به کلمه و لحن است و دلیل برابری مصرع‌ها در شعر است. اگر می‌خواهید اعمال آن ساده شود، ابتدا بیایید تعیین کنید که هر مصرع از چند کلمه تشکیل شود؟ ما می‌گوییم سعی کنید از 5 کلمه استفاده کنید اما بعضی شعرهایی هم هستند که از 7 و 9 کلمه هم استفاده کرده‌اند. این تعداد کلمات در مصرع چیزی شبیه به پارک دوبل کردن ماشین هستند، اگر کمی کمتر یا بیشتر شوند، لحن ترانه متفاوت می‌شود. نه اینکه بدتر یا خوب‌تر شوند. منظور این است که حالت آن فرق می‌کند. در نتیجه اعمال وزن در 5 کلمه ساده‌تر است.
قافیه
در اول مقاله توضیحاتی در مورد قافیه دادیم که در آخر هر مصرع می‌آیند و به جملات معنی شعر می‌دهند. در واقع اگر قافیه وجود نداشت شعری هم وجود نداشت پس روی این موضوع مقداری حساس‌تر باشید. در صورتی که 5 کلمه را در مصرع انتخاب کرده باشید، کلمه 5 یا دو کلمه آخر هر مصرع‌تان قافیه هستند.
برای استفاده از قافیه ما می‌بایست دو مصراع را با هم مرتبط کنیم، ابتدا به بیت زیر توجه کنید:
یه مسیره او منم و پاهام، واسه شروع نشی مردد
جاده خاکی داره هر جایی، ولی باید بریش مرتب
در بیت بالا، مصرع‌ها 10 کلمه‌ای هستند، و شاعر سعی کرده مصرع پایین را با کلمه «مرتب» به مصرع بالا ربط بدهد. با توجه به این مثال؛ شما مصرع اول‌تان را با هر قافیه‌ای که دل‌تان خواست بنویسید و سعی کنید برای مصراع دوم وقت بگذارید تا با آن هم‌آهنگ شود. راستش پیدا کردن قافیه هم‌وزن، کاری است که وقت و انرژی بالایی از ما می‌گیرد و همین باعث دیرتر تمام کردن ترانه می‌شود. ما به ابزاری سریع نیاز داریم که با دادن حروف قافیه به ما تعداد بالایی قافیه سفارشی تحویل دهد تا به راحتی یکی از آن‌ها را انتخاب کنیم، اپلیکیشن «اندرویدی» زیر که قافیه‌یاب نام دارد برای همین کار ساخته شده تا سرعت و دقت ما را در امر پیدا کردن قافیه افزایش دهد. پیشنهاد می‌شود حتماً آن را داشته باشید.
اعمال اوج و نتیجه
حال که از نظر وزن و قافیه مشکلی نداریم و می‌توانیم بیت‌های ابتدایی را بنویسیم، وقتش رسیده تا اوج و نتیجه را هم اضافه کنیم.
بهترین قالب برای اوج «کورس» است، چون هم تکرار می‌شود، احساسی‌تر است و هم پیام را می‌رساند. یک کورس در حالت استاندارد 4 بیت دارد و حداکثر 6 بیت. نوشتن آن نیز مثل ورس است و چیزی که آن را از ورس جدا می‌کند نحوه‌ی خوانده شدن‌اش است پس زیاد سخت نگیرید و بنویسید تا به بخش؛ نتیجه برسید.
نتیجه شعر می‌بایست مثل ورس اول آرام باشد و در محتوایش از آینده یا حال بگوید. در حقیقت ابتدا و اوج شعر مربوط به گذشته است و نتیجه آن مربوط به حال و آینده.
قدم آخر: تصحیح
پس از اینکه شعرمان را نوشتیم، وقتش رسیده تا آن را تصحیح کنیم و غلط‌هایش را بگیریم.
بیشتر شاعران ابتدا به قافیه‌ها نگاه می‌کنند تا عوض‌شان کنند، ما نیاز به این‌کار نداریم چون با ابزار قافیه‌یاب بالا توانستیم بهترین قافیه را انتخاب کنیم. بنابراین مستقیم سراغ تصحیح محتوای شعر می‌رویم. به نمونه اشتباه زیر نگاهی بیاندازید:
من یه حرف تازه ام توی جمله زمونه / توی این چند روز دنیا یکی میره یکی میمونه
در بیت بالا مشکلات اساسی مثل: عدم توازن مصرع‌ها، محتوای نا‌مفهوم و کلمات دیده می‌شود. به نمونه‌ی ویرایش شده آن در زیر نگاهی بیاندازید:
من یه شعر تازه‌ام توی دفتر زمونه/توی این دوروز دنیا همه می‌رن، کی میمونه؟
حالا بهتر شد و اگر به خواننده‌ای بدهیم می‌تواند آن را به درستی اجرا کند. برای اینکه ویرایش خوبی در شعرتان داشته باشید، سعی کنید؛ کلمات تکراری را حذف کنید، لحن‌ها را یکسان کنید، شعر را ساده کرده و توازن را حفظ کنید. از مفهوم و محتوا نیز نگذرید تا شعرتان قابل فهم باشد.
بد نیست اگر ترانه یا شعری که نوشتید را برای دوستان‌تان نیز بفرستید تا نظرشان را بپرسید...
سخن پایانی
تبریک بابت اطلاعات تازه، در این مقاله سعی شد تا جای ممکن تمام موارد مرتبط به شعر تحلیل شده و در اختیارتان قرار بگیرد تا با آگاهی بیشتر و پیش زمینه بهتری پا به این عرصه گذاشته و یا اگر در این هنر هستید، خود را توسعه داده و طبق قاعده پیش بروید.
در نهایت سپاس بابت مطالعه، اگر از این مطلب خوش‌تان آمد لطفاً لینک آن را در اختیار دیگران قرار دهید تا آن‌ها نیز استفاده کنند.
